Η φιλοπατρία των αρχαίων Ελλήνων τραγικών

Για τους αρχαίους Έλληνες το θέατρο ήταν παιδεία. Ήταν το σχολείο των πολιτών. Λειτουργοί αυτού του σχολείου ήσαν οι δραµατικοί ποιητές. Στο άρθρο αυτό ασχολούµεθα µέ τους τρεις τραγικούς ποιητές Αισχύλο, Σοφοκλή και Ευριπίδη. Έζησαν και “εδίδαξαν” στην Αθήνα. Οµως θέατρα υπήρχαν σε όλον τον Ελλαδικό χώρο, στη Μικρά Ασία, στην Σικελία.

Η παρουσίαση των θεατρικών έργων στο κοινό ονοµαζόταν διδασκαλία, επειδή είχε παιδευτικό σκοπό. Κατά την πρώτη “διδασκαλία” τα έργα εκρίνοντο και τα πλέον επιτυχή εβραβεύοντο. Οι δηµιουργοί τους προσπαθούσαν να διακριθούν (άµιλλα) µέ ποιοτική προσφορά προς την πόλη, µέ ευρηµατικότητα, λογοτεχνική ποιότητα, ορθότητα θέσεων, µηνυµάτων.

Εκτός από την υποχρέωση που ένιωθε ο δραµατουργός να καλύπτει γενικώς την ανάγκη πνευµατικής καλλιέργειας του κοινού, κάποιοι συγκεκριµένοι λόγοι–πνευµατική καθίζηση, πόλεµος, άλλα γεγονότα έδιναν ερέθισµα για την συγγραφή συγκεκριµένων έργων, όπως “Πέρσαι” από τον Αισχύλο και “Τρωάδες” από τον Ευριπίδη. Ακόµη ο χειρισµός του υλικού (“πραγµάτων σύστασις” κατά τον   Αριστοτέλη) και η σκιαγράφηση προσώπων, υπαγορεύονταν από ειδικούς λόγους, ερεθίσµατα, γεγονότα. Γιατί οι τραγικοί ποιητές ζούσαν στον κόσµο της πατρίδας τους, εγνώριζαν τα προβλήµατά της και η φιλοπατρία τους τους έκανε υπερήφανους για τα κλέη της, τα επιτεύγµατά της, τα θετικά στοιχεία της. Και επιθυµούσαν να είναι ασφαλής, ελεύθερη, ευηµερούσα, ένδοξη. Και πατρίδα δεν είναι µόνον η γη. Είναι και οι συµπολίτες, οι θεσµοί, η ιστορία, ο πολιτισµός, οι τάφοι των προγόνων, τα ιερά τους, οι παραδόσεις τους. Και η φιλοπατρία τους τους εµπνέει την προσπάθεια να καλλιεργούν την φιλοπατρία και στους συµπολίτες τους.

Γράφοντας και διδάσκοντας την τραγωδία “Πέρσαι”, ο Αισχύλος δεν υπενθύµιζε µόνον ιστορικά γεγονότα που εδόξασαν την Ελλάδα και ιδιαίτερα την Αθήνα, αλλά ετόνωνε και το πατριωτικό αίσθηµα των συµπατριωτών του και τους καλούσε να έρθουν σε ανάλογο πνευµατικό επίπεδο. Σίγουρα θα ένιωσαν ρίγος όταν άκουσαν από τον “Πέρση Αγγελιοφόρο” να επαναλαµβάνει στα Σούσα τον παιάνα που ακούστηκε κατά την ναυµαχία της Σαλαµίνας: “  Ω παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδ’, ελευθερούτε δε παίδας, γυναίκας, θεόν τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων· νυν υπέρ πάντων ο αγών”. Ασφαλώς µεταξύ των θεατών θα ήσαν και πολλοί Σαλαµινοµάχοι, διότι η τραγωδία διδάχθηκε το 472 π.Χ., οκτώ χρόνια µετά την ναυµαχία της Σαλαµίνας (480 π.Χ.). Ο Αισχύλος ήταν Μαραθωνοµάχος (490 π.Χ.).

Συνοµιλώντας µέ την µητέρα του Ξέρξη Άτοσσα, ο Χορός την πληροφορεί για το πολίτευµα της Αθήνας (στιχ. 242): “Κανενός ανθρώπου δούλοι κι’ υποταχτικοί δε λέγονται”. Και η βασίλισσα (στ. 243): “Πως θα άντεχαν εχθρούς που πάνω τους θα έρχονταν;”. Μετά την περιγραφή της ναυµαχίας της Σαλαµίνας από τον Αγγελιοφόρο η Άτοσσα λέει (473): “…Πικρή εκδίκηση ο γιος µου απ’ την Αθήνα την ξακουστή βρήκε. Ο Χορός προς τον Ξέρξη (1025): “Των Ιώνων ο στρατός δε φεύγει στον εχθρό µπροστά”. Και ο Ξέρξης επιβεβαιώνει (1026): “Είναι πολύ ανδρείος· συµφορά ανέλπιστη είδα”.

Καρπό της φιλοπατρίας του Αισχύλου αποτελεί και η συµβουλή που δίνει το φάσµα του Δαρείου στους γέροντες Πέρσες προεστούς που αποτελούν τον Χορό.  Ο Περσικός λαός θα πάει προς το καλύτερο “Αν δεν κάνετε εκστρατεία ενάντια στον τόπο των Ελλήνων, ούτε κι’ αν ακόµη περισσότερος είναι ο Περσικός στρατός” (790). Υπεροχή του πολιτισµού και της ευψυχίας έναντι του υλικού πλούτου και δυνάµεως.

Με το στόµα προσώπων των έργων τους, οι τραγικοί ποιητές επισηµαίνουν την υπεροχή της πατρίδας τους. Και συγχρόνως διδάσκουν στους συµπολίτες τους το ηθικό χρέος που έχουν να διατηρούν αυτήν την υπεροχή. Στην τραγωδία του Ευριπίδη “Τρωάδες” ο Χορός των αιχµαλώτων γυναικών της Τροίας, που σκλάβες θα µεταφερθούν στην Ελλάδα, εύχεται (207): “Μακάρι να πάω στην ξακουστή κι’ ευτυχισµένη χώρα του Θησέα”. Εννοεί την Αθήνα, γιατί εκεί, στην πολιτισµένη Αθήνα, η σκλαβιά θα είναι ελαφρότερη.

Στην τραγωδία “Ευµενίδες” του Αισχύλου η θεά Αθηνά προς τις Ερινύες: “… να κάνει καλό, να βρίσκεις καλό, να είσαι πολυτίµητη και να έχεις µαζί µου τη χώρα αυτή τη θεαγάπητη” (868). Για την προστασία της πόλεως (913) “…εγώ η ίδια δε θα το ανεχθώ η πόλη αυτή νικήτρια να µήν είναι µέσα στους θνητούς”.

Τραγωδία του Σοφοκλή “Αίας”. Ο Χορός που αποτελείται από Σαλαµίνιους ναύτες (859): “Φως, άγιο χώµα της πατρικής µου γης της Σαλαµίνας, τόπε της πατρικής εστίας µου, δοξασµένη Αθήνα, γενιά που ανατραφήκαµε µαζί…”. Ο Οιδίποδας στην τραγωδία “Οιδίπους επί Κολωνώ” του Σοφοκλή: “…έλα, ω πιο ακριβή απ’ όλες τις πόλεις πόλη που έχεις το όνοµα της πολύ µεγάλης Αθηνάς Παλλάδας, σπλαχνιστείτε αυτόν τον άθλιο ίσκιο του Οιδίποδα» (107).

Σε µονόλογό του ο Ερµής αποκαλύπτει τι του είπε ο Απόλλωνας: “Αδελφέ µου, πήγαινε στο γεννηµένο απ’ τη γη του λαό της ξακουστής Αθήνας –ξέρεις βέβαια την πόλη της θεάς– πάρε το νεογέννητο βρέφος από το κοίλωµα του βράχου …”(“  Ίων” Ευριπίδη, στ. 29). Κρατώντας το ξόανο της θεάς Άρτεµης, η Ιφιγένεια απευθυνόµενη προς την θεά λέει: «Αλλά καλόβουλη βγες τώρα απ’ τη χώρα αυτή τη βάρβαρη και πάνε στην Αθήνα· διότι δεν σου ταιριάζει να κατοικείς εδώ, ενώ µπορείς πόλη ευτυχισµένη δική σου να έχεις” (“Ιφιγένεια εν Ταύροις” Ευριπίδη στ. 10861088).

“Αλλά καλόβουλη βγες τώρα απ’ τη χώρα αυτή τη βάρβαρη και πήγαινε στην Αθήνα. Διότι δεν σου ταιριάζει να κατοικείς εδώ, ενώ µπορείς πόλη ευτυχισµένη δική σου να έχεις” (“Ιφιγένεια εν Ταύροις” Ευριπίδη στ. 10861083).

Ο Πελοποννησιακός Πόλεµος µαίνεται. Οι Αθηναίοι δεν ανέχονται την απόφαση της Μήλου να µήν εµπλακεί στον πόλεµο. Δεν γίνεται σύµµαχος ούτε της Σπάρτης ούτε της Αθήνας. Οι Αθηναίοι καταστρέφουν το νησί και εξανδραποδίζουν τους Μήλιους. Παρασυρµένοι από τον Αλκιβιάδη ετοιµάζονται για την εκστρατεία στη Σικελία. Ο Ευριπίδης γράφει και διδάσκει την τραγωδία του “Τρωάδες” (415 π.Χ.). Με τα κακουργήµατα των Αχαιών στην Τροία τους επισηµαίνει το απρόκλητο κακό που προκάλεσαν στην Μήλο. Με τα δεινά που υπέστησαν οι Αχαιοί κατά τον Τρωϊκό Πόλεµο και µετά τους εφιστά την προσοχή για τις συνέπειες που µπορεί να έχουν από την εκστρατεία στη Σικελία. Οι “Τρωάδες” δεν συνετίζουν τους συµπατριώτες του και η εκστρατεία στη Σικελία έχει τραγική κατάληξη.

Στην τραγωδία “Ανδροµάχη” ο Ευριπίδης παρουσιάζει έναν Μενέλαο θρασύδειλο, κυνικό, άπιστο, σκληρόκαρδο και την κόρη του Ερµιόνη ζηλότυπη, καχύποπτη, φθονερή, αλαζονική. Τα πρόσωπα αυτά εκπροσωπούν την Σπάρτη αντίπαλο της Αθήνας στον Πελοποννησιακό πόλεµο, που βρίσκεται σε εξέλιξη. Στο πρόσωπό τους ο ποιητής κατηγορεί και χλευάζει τους εχθρούς της πατρίδας του.   Η τραγωδία διδάχθηκε στα 430424 π.Χ.

Οι τραγικοί ποιητές εκφράζουν την φιλοπατρία τους µέ την προβολή ευεργετικών ενεργειών βασιλέων της Αθήνας. Στην τραγωδία του Σοφοκλή “Οιδίπους επί Κολωνώ” ο Θησέας παρέχει άσυλο στον τυφλό Οιδίποδα που έχει εκδιωχθεί από την Θήβα και έχει έλθει στον Κολωνό συνοδευόµενος από την κόρη του Αντιγόνη. Τον προστατεύει από τον Κρέοντα που θέλει µέ την βία να τον πάρει. Αθηναίοι στρατιώτες ελευθερώνουν τις κόρες του Οιδίποδα Αντιγόνη και Ισµήνη που όργανα του Κρέοντα βίαια απήγαγαν.

Επιστρέφοντας από τον Άδη ο Ηρακλής σώζει την γυναίκα του Μεγάρα, τα παιδιά του και τον πατέρα του Αµφιτρυωνα, που ο σφετεριστής του θρόνου της Θήβας Λύκος ετοιµαζόταν να εξοντώσει. Οι θεότητες Ίριδα και Λύσσα, απεσταλµένες της θεάς Ήρας, που µισούσε τον Ηρακλή, εµβάλλουν στον ήρωα τρέλλα και φονεύει την γυναίκα και τα παιδιά του. Όταν ο Ηρακλής συνέρχεταικαί συνειδητοποιεί το κακό που έχει διαπράξει σκέφτεται να αυτοκτονήσει. Φθάνει ο βασιλέας Θησέας στην Αθήνα µέ στρατό, για να εκδιώξει τον Λύκο από την Θήβα. Πείθει τον Ηρακλή να εγκατασταθεί στην Αθήνα όπου θα καθαρθεί από το µίασµα του φόνου των οικοίων του. (Τραγωδία Ευριπίδη “Ηρακλής µαινόµενος”).

Διερχόµενος από την Κόρινθο, ο βασιλέας της Αθήνας Αιγέας συναντά την Μήδεια που του γνωρίζει το κακό που την βρήκε. Ο Ιάσονας, αθετώντας τους όρκους του και λησµονώντας ο,τι είχε κάνει γι’ αυτόν η Μήδεια, νυµφεύθηκε την Γλαύκη, κόρη του βασιλέα της Κορίνθου Κρέοντα. Ο Αιγέας της υπόσχεται να την φιλοξενήσει εάν καταφύγει στην Αθήνα. Αγνοεί τα σχέδια της να εκδικηθεί σκληρά Ιάσονα, Κρέοντα και Γλαύκη.

Η Αθήνα υπερέχει πνευµατικά και σε νοµικό πολιτισµό. Έχει τον Θεόσδοτο, από την θεά Αθηνά, θεσµό του Αρείου Πάγου (τραγωδία του Αισχύλου “Ευµένιδες”).

Με την εξέλιξη του µύθου κάθε παρουσιαζόµενου έργου και µέ φράσεις που αρθρώνουν πρόσωπα τον έργων µεταδίδονται στους θεατές εποικοδοµητικά µηνύµατα για την ανάγκη της ευσέβειας (“Βάκχαι” Ευριπίδη κ.α.), φρονήσεως (“Αντιγόνη”, Σοφοκλή), παιδείας (“ Ιφιγένεια εν Αυλίδι” Ευριπίδη). Στηλιτεύονται η ύβρις και αλαζονεία (“ Επτά επί Θήβας” Αισχύλου και “Ιππόλυτος” Ευριπίδη), η εξουσιολαγνεία (“Φοίνισσαι” Ευριπίδη), ο εγωϊσµός (“Αίας” Σοφοκλή)  Επαινούνται η φιλία (“ Ορέστης” Ευριπίδη) και η φιλοπατρία “ Ιφιγένεια εν Αυλίδι” και “Φοίνισσαι” Ευριπίδη).

Προµηθέας: “Διότι υπάρχει κάπως σ’ έναν τύραννον αυτή η αρρώστια, στους φίλους του να µήν πιστεύει”  (“Προµηθεύς Δεσµώτης” Αισχύλου στ. 224). Δαναός: “Πιο δυνατός κι’ από πύργο είναι ο βωµός, ασπίδα άθραυστη” (Αισχύλου “Ικέτιδες” 190).

“Τραχίνιαι” Σοφοκλή (280) Λίχας: “Διότι κι’ οι θεοί δεν ανέχονται την αλαζονεία µας”. Στην τραγωδία του Σοφοκλή “Φιλοκτήτης” ο Νεοπτόλεµος (902): “Όλα είναι δύσκολα, όταν κάποιος ξεφεύγοντας από τη φύση του κάνει πράγµατα που δεν ταιριάζουν στη συνείδηση του”.

“ Η αρετή µέ µόχθους προχωρεί” ο Χορός (“ Ηρακλείδαι” Ευριπίδη 625). Ο Θησέας στις “ Ικέτιδες” του Ευριπίδη (429): “Για µιά πόλη τίποτε δεν είναι πιο δυσάρεστο από έναν τύραννο”.

Και µιά πολιτική υποθήκη του Αισχύλου µέ το κύρος της θεάς της σοφίας, της Αθηνάς προστάτιδας της Αθήνας: “Ούτε την αναρχία ούτε τη δεσποτική εξουσία συµβουλεύω τους πολίτες µου να δέχονται…” (“Ευµενίδες” 696698).

 

Νίκος Τσιρώνης

«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Τεύχος 141