Το Μέγα Ευχολόγιο στη λειτουργική πράξη της Εκκλησίας

Η λειτουργική θέση του Μεγάλου Ευχολογίου και η έντυπη εκδοτική προσπάθεια των τελευταίων ημερών είναι το θέμα συζήτησης της «Πεμπτουσίας» με τον καταξιωμένο Θεολόγο -Μουσικολόγο και Συντάκτη του Τυπικού της Εκκλησίας της Ελλάδος, Διονύσιο Ανατολικιώτη. Το ευχολόγιο αποτελεί βασικό βιβλίο των ιερών ακολουθιών και στο οποίο περιέχονται οι ακολουθίες του νυχθημέρου αλλά και ευχές για κάθε περίσταση και κάθε λειτουργική ανάγκη.

Πεμπτουσία: Τί εἶναι Εὐχολόγιον;

Διονύσιος Ανατολικιώτης:  Εὐχολόγιον εἶναι τὸ βιβλίο ποὺ περιλαμβάνει τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν μυστηρίων, ἱεροτελεστιῶν καὶ ἱεροπραξιῶν τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας.  Εἶναι ἀπὸ τὰ βασικώτερα χριστιανικὰ βιβλία (ὅπως καὶ τὸ ῾Ωρολόγιον τὸ μέγα) καὶ πιθανώτατα τὸ δεύτερο ἢ τρίτο σὲ ἀρχαιότητα λειτουργικὸ βιβλίο τῆς ᾿Εκκλησίας.  Λόγῳ τῆς σπουδαιότητός του τὸ Εὐ­χολόγιον σῴζεται σὲ ἕναν μεγάλο ἀριθμὸ χειρογράφων, τὰ ὁποῖα διαθέ­τουν ποικιλία περιεχομένων, καὶ ἔχουν ἄλλοτε εἰδικὸ καὶ ἄλλοτε γενικὸ περιεχόμενο. Ἔτσι ὑπάρχουν χειρόγραφα ποὺ περιέχουν μόνον μία ἢ δύο λειτουργίες, ἄλλα μὲ λίγες ἀκόμη ἀκολουθίες, ἄλλα μὲ πληθώρα τελε­τῶν καὶ εὐχῶν κ.λπ..

᾿Απὸ τὸ ἔτος 1526, ἄρχισαν νὰ ἐμφανίζωνται ἀλλεπάλληλες ἔντυ­πες ἐκδόσεις εὐχολογίων, οἱ ὁποῖες γίνονταν ἀνάρπαστες.  Σιγὰ σιγὰ καθιερώθηκαν δύο βασικοὶ τύποι τοῦ ἐντύπου βιβλίου, τὸ Εὐχολόγιον τὸ μέγα καὶ τὸ ῾Αγιασματάριον ἢ Μικρὸν Εὐχολόγιον.  Τὸ Μέγα Εὐχολό­γιον στὴν καθιερωμένη ἀπὸ αἰώνων σύνθεσί του περιέχει τὶς ἱεροτελε­στίες τῶν ἑπτὰ μυστηρίων, τὶς τάξεις τῶν διαφόρων χειροτονιῶν καὶ χει­ροθεσιῶν, τὴν ἀκολουθία τῶν ἐγκαινίων τοῦ ναοῦ, τὶς ὑπόλοιπες ἱερο­πραξίες καὶ εὐχὲς ποὺ χρησιμοποιεῖ ἡ ᾿Εκκλησία σὲ διάφορες ἀνάγκες καὶ περιστάσεις, καθὼς καὶ τὰ ἀποστολοευαγγέλια τῶν ἐπισημοτέρων ἑορτῶν.

Π.: Ποιά εἶναι ἡ λειτουργικὴ χρῆσι τοῦ Εὐχολογίου;

Δ.Α.: ῾Η λειτουργική του χρῆσι εἶναι πολὺ μεγάλη. Τὸ Εὐχο­λόγιον καὶ τὸ ῾Ωρολόγιον περιέχουν τὴν βασικὴ δομὴ καὶ τὰ σταθερὰ μέρη ὅλων σχεδὸν τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν καὶ τελετῶν τῆς ᾿Εκκλησίας. ῾Η βασική τους διαφορὰ εἶναι ὅτι τὸ μὲν Εὐχολόγιον περιέχει κυρίως τὰ μέρη τῶν ἀκολουθιῶν ποὺ ἀνήκουν στοὺς λειτουργοὺς ἐπισκόπους, πρε­σβυτέρους καὶ διακόνους, ἐνῷ τὸ ῾Ωρολόγιον περιέχει ὅσα ἀνήκουν στὸν λαό, στοὺς μοναχούς, στοὺς ἀναγνῶστες καὶ στοὺς χοροὺς τῶν ψαλτῶν. ῾Επομένως τὰ δύο αὐτὰ βιβλία εἶναι ἰδιαιτέρως σημαντικὰ καὶ ἀπολύ­τως ἀπαραίτητα γιὰ τὴν τέλεσι τῆς δημόσιας χριστιανικῆς λατρείας στοὺς ναούς· καὶ ὅπως ἐπάνω στὸ ἀναλόγιο βρίσκεται πάντοτε τὸ ῾Ωρο­λόγιον τὸ μέγα, ὁμοίως καὶ ἀπὸ τὸ ἱερὸ βῆμα δὲν πρέπει νὰ ἀπουσιάζῃ τὸ Εὐχολόγιον τὸ μέγα.

Μέχρι τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 20οῦ αἰῶνος οἱ κληρικοὶ τελοῦσαν τὴν λειτουργία τῶν καθημερινῶν καὶ τῶν ἑορτῶν κυρίως ἀπὸ τὸ Μέγα Εὐχολόγιον· φυσικὰ τὸ ἴδιο ἔκαναν καὶ γιὰ τὶς ἄλλες ἀκολουθίες, τὰ ἱερὰ μυστήρια κ.λπ..  ᾿Αλλὰ καὶ τὰ πολλὰ μικρὰ λειτουργικὰ βιβλία ποὺ χρησιμοποιοῦνται συνήθως σήμερα (ὅπως ῾Ιερατικόν, ᾿Αρχιερατικόν, ῾Ι­εροδιακονικόν, ῾Αγιασματάριον, Μικρὸν Εὐχολόγιον, Νεκρώσιμες ἀκο­λουθίες, ᾿Εγκαινιαστικόν, εἰδικὰ τεύχη γιὰ τὴν Βάπτισι, τὸν Γάμο, τὸ Εὐχέλαιο κ.λπ.) δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ Μέ­γα Εὐχολόγιον.

Σήμερα δὲν χρησιμοποιεῖται τόσο πολὺ τὸ Μέγα Εὐχολόγιον, διότι τὰ μικρότερα ἱερατικὰ καὶ εὐχολόγια εἶναι πιὸ εὔχρηστα· ὅμως δὲν εἶναι πλήρη.  Μπορεῖ νὰ περιέχουν τὶς συνηθέστερες ἀκολουθίες καὶ τὰ συχνότερα μυστήρια, ἀλλὰ παραλείπουν πολλὲς ἄλλες ἀκολουθίες οἱ ὁποῖες εἶναι ἐξίσου ἀπαραίτητες.  Γιὰ παράδειγμα ἂν χρειαστῇ οἱ ναοὶ νὰ τελέσουν τὴν ἀκολουθία εἰς φόβον σεισμοῦ, μόνον στὸ Μέγα Εὐχο­λόγιον θὰ τὴν βροῦν.  Καὶ δὲν μπορῶ νὰ καταλάβω, ἀφοῦ κατοικοῦμε σὲ μία ἀπὸ τὶς πιὸ σεισμογενεῖς περιοχὲς τοῦ κόσμου, ὅπου κάθε μῆνα γίνονται τοὐλάχιστον 2 μεγάλοι σεισμοὶ ἀπὸ 5 ῥίχτερ καὶ ἄνω, πῶς δὲν ἔχει καθιερωθῆ νὰ ψάλλεται τοὐλάχιστον μία φορὰ τὴν ἑβδομάδα αὐτὴ ἡ ἀκολουθία ἐκ περιτροπῆς σὲ κάθε ἐκκλησιαστικὴ περιφέρεια.

Ἂς ἀναφέρω καὶ ἄλλο ἕνα παράδειγμα. Θυμοῦμαι ὅτι, ὅταν στὸ τέλος τοῦ περασμένου αἰῶνος μαινόταν ὁ πόλεμος στὴν τότε Γιουγκο­σλαβία καὶ ὅλοι φοβοῦνταν μήπως τὸ κακὸ τοῦ πολέμου ἐπεκταθῇ καὶ στὰ ὑπόλοιπα Βαλκάνια, ἔγινε μία εἰδικὴ ἀγρυπνία σὲ κάποιον ναὸ πα­ρουσίᾳ ἀρχιερέως.  Καὶ ἐνῷ περίμενα νὰ ἀκούσω νὰ ψάλλεται ἡ ἀκο­λουθία ἐπὶ ἀπειλῇ πολέμου, ποὺ ὑπάρχει στὸ Μέγα Εὐχολόγιον, ἐψάλη ἡ ἀκολουθία τῆς τιμίας Σκέπης, ἡ ὁποία δὲν ταίριαζε στὴν περίπτωσι, διότι ἡ ἀκολουθία τῆς τ. Σκέπης εἶναι εὐχαριστήριος γιὰ τὴν ἐπίτευξι στρατιωτικῆς νίκης, καὶ ὄχι ἱκετευτικὴ γιὰ τὴν ἀποτροπὴ ἢ κατάπαυσι ἑνὸς πολέμου.  Μία τέτοια ἀγρυπνία κανονικὰ δὲν εἶναι πανηγυρικὴ μὲ πολυέλεο καὶ ἑόρτια καθίσματα, ἀλλὰ ἔχει κατανυκτικὸ χαρακτῆρα καὶ ἡ δομή της εἶναι πολὺ διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν συνήθη ἀγρυπνία.  Αὐτὰ τὰ στοιχεῖα ὅμως μόνον στὸ Μέγα Εὐχολόγιον τὰ βρίσκει κανείς.

Μπορῶ νὰ ἀναφέρω καὶ ἄλλα παρόμοια παραδείγματα, ἀλλὰ δὲν θὰ ἤθελα νὰ ἐπεκταθῶ.  Θὰ ἐπισημάνω μόνον ὅτι ἀκόμη καὶ γιὰ τοὺς ψάλτες μπορεῖ νὰ εἶναι ὠφέλιμο τὸ Μέγα Εὐχολόγιον. Γιὰ παράδειγμα μόνον σ᾿ αὐτὸ τὸ βιβλίο ὑπάρχει ἡ διευκρίνισις ὅτι, ἂν τὴν ἴδια ἡμέρα γιορτάζουν πολλοὶ ἅγιοι, τότε τὸ γνωστὸ κοινωνικὸ «Εἰς μνημόσυνον» μετατρέπεται σὲ πληθυντικὸ ἀριθμὸ καὶ γίνεται «Εἰς μνημόσυνον αἰώνι­ον ἔσονται δίκαιοι».  Γενικῶς τὸ Μ. Εὐχολόγιον εἶναι καὶ σήμερα χρήσι­μο καὶ ἀπαραίτητο, καὶ δὲν θὰ πρέπει νὰ λείπῃ ἀπὸ τοὺς ναοὺς οὔτε ἀπὸ τὶς βιβλιοθῆκες τῶν κληρικῶν.

 

Π.:  Ποιό ἦταν τὸ σκεπτικὸ γιὰ τὴν νέα ἔκδοσι τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου;

Δ.Α.:  Πολλοὶ ἦσαν οἱ λόγοι ποὺ ὡδήγησαν στὴν ἀπόφασι νὰ ἑτοιμαστῇ αὐτὴ ἡ δύσκολη καὶ μακροχρόνια ἔκδοσι, ἂν καὶ οἱ καιροὶ γε­νικῶς δὲν εἶναι εὐνοϊκοὶ γιὰ τέτοιες ἀπόπειρες.  ᾿Αναφέρω κάποιους ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς λόγους.

1) Τὸ Μέγα Εὐχολόγιον εἶχε ἐκδοθῆ γιὰ τελευταία φορὰ τὸ 1927, καθόσον γνωρίζω, καὶ ἀπὸ τότε μέχρι σήμερα δὲν εἶχε γίνει ἄλλη νέα ἔκδοσί του.  Καὶ ὅταν μιλῶ ἐδῶ γιὰ νέα ἔκδοσι, ἐννοῶ νέα στοιχειοθεσία τῆς ὕλης, ἐξ ἀρχῆς ἔλεγχο ὅλων τῶν ἀκολουθιῶν καὶ τῶν εὐχῶν, διορθώ­σεις τῶν κειμένων, ὅπου αὐτὸ ἦταν ἀναγκαῖο, καὶ λοιπά.  ῞Οταν ἐξαν­τλήθηκε ἡ ἔκδοσις τοῦ 1927 καὶ δημιουργήθηκε ἔλλειψι τοῦ βιβλίου, τὸ κενὸ καλύφθηκε ἢ μὲ ἐπανεκδόσεις, οἱ ὁποῖες ἦσαν φωτογραφικὲς ἀνα­παραγωγὲς παλαιοτέρων ἐκδόσεων (μὲ τὶς ὅποιες ἀδυναμίες τους), ἢ μὲ ἐκδόσεις μεμονωμένων ἀκολουθιῶν καὶ μικρῶν εὐχολογίων, ποὺ δὲν καλύπτουν ὅλη τὴν ὕλη τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου.

2) ᾿Απὸ τὸ 1970 οἱ ᾿Εκδόσεις Παπαδημητρίου, ὑπὸ τὴν τότε μορφή τους, ἐπανεξέδιδαν συνεχῶς μία ἀξιόλογη ἔκδοσι τοῦ Μ. Εὐχολογίου, ποὺ εἶχε γίνει στὴν Βενετία τὸν 19ο αἰῶνα. Τὰ τελευταῖα χρόνια ὅμως ὁ ἐκδοτικὸς οἶκος ἔχει ξεκινήσει μία προσπάθεια ἀνανεώσεως καὶ βελτιώ­σεως τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐκδόσεών του.  Σ᾿ αὐτὰ τὰ πλαίσια θεώρησε ὅτι ἦρθε ὁ καιρὸς γιὰ μία νέα ἔκδοσι τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου, ἡ ὁποία νὰ ἀναδεικνύῃ καλλίτερα τὸν λειτουργικὸ πλοῦτο τῆς ᾿Εκκλησίας.

3) Τὶς τελευταῖες δεκαετίες ἡ ἐπιστήμη τῆς λειτουργικῆς καὶ ἰδίως ἡ ἔρευνα τῶν λειτουργικῶν χειρογράφων ἀναπτύχθηκαν πολύ, ἡ πρόσβασι σὲ λειτουργικοὺς κώδικες καὶ παλαίτυπες ἐκδόσεις διευκολύνθηκαν σὲ ἐντυπωσιακὸ βαθμὸ μὲ τὶς σύγχρονες τεχνολογίες, ἐνῷ δημοσιεύτηκαν καὶ δημοσιεύονται ἀξιόλογες ἐργασίες καὶ διατριβὲς γιὰ διάφορα θέμα­τα τοῦ Εὐχολογίου.  ῞Ολη αὐτὴ ἡ γνῶσι ἔπρεπε ἀσφαλῶς νὰ ἀξιοποιη­θῇ.

4) Στὰ μέσα τοῦ 19ου αἰῶνος εἶχαν γίνει ἀπὸ τοὺς τότε ἐκδότες καὶ ἐπιμελητὰς τοῦ βιβλίου κάποιες ἀπόπειρες νὰ βελτιωθοῦν τὰ κείμενα τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου μὲ βάσι τὶς μαρτυρίες ὡρισμένων χειρογρά­φων.  ῾Η μὲν πρόθεσι ἦταν καλή, ἡ ὅλη προσπάθεια ὅμως στηρίχτηκε σὲ πολὺ μικρὸ καὶ ἀνεπαρκῆ ἀριθμὸ χειρογράφων, καὶ μάλιστα μεταγενε­στέρων, μὲ ἀποτέλεσμα σὲ πολλὲς περιπτώσεις νὰ υἱοθετηθοῦν γραφὲς ἰδιάζουσες σὲ ἕναν ἢ δύο κώδικες καὶ νὰ ἀλλοιωθοῦν σημεῖα ποὺ δὲν χρειάζονταν καμμία ἐπέμβασι.  ᾿Απὸ τὴν ἄλλη ἡ σύγχρονη παραβολὴ μὲ χειρόγραφα καὶ παλαίτυπες λειτουργικὲς ἐκδόσεις ἀνέδειξε μία πληθώ­ρα παλαιῶν τυπογραφικῶν λαθῶν ἢ ἀνεπιτυχῶν διορθωτικῶν ἐπεμβά­σεων, ποὺ διαιωνίζονταν ἐπὶ αἰῶνες μὲ τὴν ἀντιγραφὴ ἀπὸ ἔκδοσι σὲ ἔκδοσι. ῞Ολα αὐτὰ ἔπρεπε νὰ διορθωθοῦν.

5) Γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς νέας ἐκδόσεως ἐλήφθησαν ὑπόψιν περισσό­τερα ἀπὸ 100 λειτουργικὰ χειρόγραφα (ἀπὸ τὸν 4ο ἕως τὸν 18ο αἰῶνα) καὶ πάνω ἀπὸ 130 παλαίτυπες λειτουργικὲς ἐκδόσεις. ᾿Αποκαταστάθη­καν πολλὰ κείμενα βάσει χειρογράφων· διωρθώθηκαν περισσότερα ἀπὸ 300 σημεῖα εὐχῶν μὲ ἐσφαλμένο ἢ ἐλλιπὲς κείμενο (σὲ ὡρισμένες περι­πτώσεις δογματικῆς σημασίας)· ἀποκαταστάθηκαν ἢ συμπληρώθηκαν περισσότερα ἀπὸ 200 βιβλικὰ χωρία, προκείμενα καὶ ἀποσπάσματα· ἔ­γιναν περισσότερες ἀπὸ 460 ἄλλες φιλολογικὲς διορθώσεις· ἀποκατα­στάθηκαν στὴν θέσι τους ἢ διατηρήθηκαν εὐχὲς ἢ ἀκολουθίες, ποὺ ἔλει­παν ἀπὸ κάποιες ἐκδόσεις, ἐνῷ ἀντιθέτως ἀφαιρέθηκαν φράσεις ἢ κεί­μενα ποὺ αὐθαιρέτως εἶχαν εἰσαχθῆ στὰ νεώτερα χρόνια. Γενικῶς στὴν νέα ἔκδοσι ὑπάρχουν περισσότερες ἀπὸ 1000 ἀναγκαῖες διορθώσεις.

Π.:  Ποιά εἶναι τὰ περιεχόμενα τῆς νέας ἐκδόσεως τοῦ Εὐχο­λογίου;

Δ.Α.:  Τὰ περιεχόμενα τοῦ ἐντύπου Μεγάλου Εὐχολογίου εἶναι καθιερωμένα ἐδῶ καὶ 5 αἰῶνες.  ῾Η νέα ἔκδοσι δὲν ἔγινε μὲ σκοπὸ νὰ ἀλλάξῃ τὰ περιεχόμενα, ἀλλὰ γιὰ νὰ παρουσιάσῃ τὰ καθιερωμένα ἱερὰ κείμενα μὲ σωστότερο καὶ πιὸ ὡλοκληρωμένο τρόπο, ποὺ νὰ ἀνταποκρί­νεται στὶς σύγχρονες λειτουργικὲς καὶ ποιμαντικὲς ἀνάγκες.  Πολλοὶ ἱε­ρεῖς σήμερα ἀγνοοῦν τί ἀκριβῶς περιέχει τὸ Μ. Εὐχολόγιον, διότι ὅλες οἱ προηγούμενες ἐκδόσεις του δὲν ἦσαν καθόλου χρηστικές.  Εἶχαν τὶς διάφορες ἀκολουθίες καὶ τὶς εὐχὲς ἀνακατεμένες, χωρὶς κάποια λογικὴ σειρά, καὶ συχνὰ ἦταν δύσκολο νὰ βρῇ κανεὶς κάτι, εἰδικὰ ἂν βιαζόταν.  Γιὰ παράδειγμα, στὴν ἀρχὴ τοῦ Εὐχολογίου ὑπῆρχαν ὁ ἑσπερινός, ὁ ὄρ­θρος καὶ οἱ λειτουργίες, ἀλλὰ οἱ ἀπολύσεις τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν βρί­σκονταν 500 σελίδες μακριά, στὸ τέλος τοῦ βιβλίου.  ῾Υπῆρχαν εὐχὲς εἰς τεθνεῶτα οἱ ὁποῖες δὲν βρίσκονταν στὸ τμῆμα τῶν νεκρωσίμων ἀκολου­θιῶν, ἀλλὰ μετὰ τὶς ἀκολουθίες τῆς μοναχικῆς κουρᾶς· καὶ πολλὰ ἄλλα παρόμοια.  Γενικῶς δὲν ὑπῆρχε μία δομὴ στὴν σύνθεσι τοῦ βιβλίου, ἀλ­λὰ «πλίνθοι καὶ κέραμοι ἀτάκτως ἐρριμμένοι».

Στὴν νέα ἔκδοσι ὅλο τὸ παλαιὸ ὑλικὸ κατατάχτηκε σὲ ὁμάδες καὶ κατηγορίες, ὥστε νὰ μπορῇ εὔκολα ὁ λειτουργὸς μὲ μιὰ ματιὰ νὰ ἔχῃ ἐποπτία· νὰ ξέρῃ ὅτι πρῶτα βρίσκονται οἱ λειτουργίες, μετὰ τὰ ὑπό­λοιπα μυστήρια, ὕστερα τὰ ἐγκαίνια, μετὰ οἱ ἄλλες ἀκολουθίες, οἱ εὐχές, καὶ λοιπά.  Δημιουργήθηκαν λοιπὸν 4 μέρη μὲ ἑνότητες καὶ ὑπο­ενότητες, ὅπου συγκεντρώθηκαν τελετὲς καὶ εὐχὲς μὲ κοινὸ ἢ παρα­πλήσιο θέμα.

᾿Εκτὸς ὅμως ἀπὸ τὴν νέα μεθοδικὴ καὶ χρηστικώτερη κατάταξι τοῦ παλαιοῦ ὑλικοῦ, ὑπάρχουν καὶ πολλὰ ἐνδιαφέροντα στοιχεῖα, ποὺ πρώ­τη φορὰ περιλαμβάνονται στὸ Μέγα Εὐχολόγιον, καὶ κάνουν τὴν πα­ροῦσα ἔκδοσι νὰ διαφέρῃ κατὰ πολὺ ἀπὸ ὅλες τὶς προηγούμενες ἐκδό­σεις τῶν τελευταίων 5 αἰώνων.  Πρῶτ᾿ ἀπ᾿ ὅλα ὑπάρχει ἀναλυτικὸς πί­ναξ περιεχομένων ἑλληνιστὶ καὶ ἀγγλιστί, καὶ κατόπιν ἀκολουθοῦν 100 σελίδες μὲ πρόλογο, ἀναλυτικὴ ἐπιστημονικὴ εἰσαγωγὴ καὶ πλουσιώ­τατο ὑπόμνημα, ὅπου ὁ ἀναγνώστης θὰ βρῇ 300 σχόλια καὶ παρατηρή­σεις μὲ περιεχόμενο κριτικό, φιλολογικό, λειτουργικό, τελετουργικὸ καὶ πραγματολογικό.

᾿Ακολουθοῦν οἱ καθιερωμένες ἀκολουθίες καὶ εὐχὲς τοῦ βιβλίου, ἀλλὰ μὲ νέα μεθοδικὴ κατάταξι ὡς ἑξῆς. Στὸ πρῶτο μέρος συγκεντρώ­θηκαν τὰ ἱερὰ μυστήρια (λειτουργία, βάπτισμα, χειροτονία κ.λπ.) καὶ οἱ συναφεῖς μὲ αὐτὰ ἀκολουθίες (ἑσπερινός, ὄρθρος, προπαρασκευαστικὲς τελετές, κ.ἄ).  Στὸ δεύτερο μέρος ὑπάρχουν διάφορες ἱεροπραξίες, οἱ ὁποῖες συνδέονται μὲ τὴν λειτουργία ἢ τὸν ναό, ὅπως ἡ ἀκολουθία τῶν ἐγκαινίων, οἱ μοναχικὲς κουρὲς καὶ οἱ νεκρώσιμες ἀκολουθίες.  Στὸ τρίτο μέρος περιλαμβάνονται τελετὲς καὶ εὐχὲς γιὰ διάφορες περιστάσεις τοῦ ἀνθρωπίνου βίου, ὅπως οἱ παρακλήσεις, ἡ κατανυκτικὴ λιτή, οἱ ἀκολου­θίες «ἐπὶ ἀνομβρίας», «εἰς φόβον σεισμοῦ», «εἰς λοιμώδη νόσον καὶ λιμόν», «ἐπὶ ἀπειλῇ πολέμου καὶ συμφορᾷ λαοῦ», εὐχὲς σὲ ἐξορκισμούς, σὲ ἀσθένειες, σὲ θεμελιώσεις κτηρίων, καὶ ἄλλα. Στὸ τέταρτο μέρος τοῦ Εὐχολογίου ὑπάρχει πρῶτα μία συλλογὴ ἀποστολικῶν καὶ εὐαγγελικῶν περικοπῶν γιὰ διάφορες ἑόρτιες ἡμέρες τοῦ ἔτους, καὶ ἀκολουθοῦν ὡρισμένα κείμενα χρήσιμα στοὺς ἐπισκόπους καὶ πρεσβυτέρους ὅπως ὁ τύπος τῆς κανονικῆς συμμαρτυρίας καὶ λοιπά.

Στὴν συνέχεια ὑπάρχει ἕνα νεώτερο ἐπίμετρο ποὺ περιλαμβάνει· δοξολογίες σὲ ἐθνικὲς ἐπετείους, τὰ ἐγκαίνια τοῦ ναοῦ καὶ τὴν νεκρώσι­μο ἀκολουθία κατὰ τὶς διατάξεις τοῦ Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησί­ας, τὴν ἀναλυτικώτερη τάξι τοῦ καθαγιασμοῦ τοῦ ἁγίου μύρου ὅπως τηρεῖται στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο κατὰ τοὺς τελευταίους δύο αἰῶνες.  Τὰ κείμενα τοῦ ἐπιμέτρου δὲν ὑπάρχουν στὰ παλαιότερα εὐχο­λόγια, χρησιμοποιοῦνται ὅμως εὐρύτατα σήμερα καὶ ἡ συμπερίληψίς τους κρίθηκε ἀναγκαία.

Στὸ τέλος τῆς ἐκδόσεως γιὰ πρώτη φορὰ περιέχονται ἐννέα εὑρε­τηριακοὶ πίνακες· 1) βιβλικῶν χωρίων καὶ περικοπῶν, 2) κυρίων ὀνομά­των, 3) λειτουργικῶν θεμάτων καὶ ὅρων, 4) ὁμολογιακῶν κειμένων καὶ λιβέλλων, 5) εὑρετήριο εὐχῶν, 6) ἀπαγγελλομένων κειμένων, 7) ἱερατι­κῶν ἐκφωνήσεων, 8) ὑμνογραφημάτων, καὶ 9) ἀλφαβητικὸς πίναξ περι­εχομένων ἑλληνιστὶ καὶ ἀγγλιστί.  Ἂν ἕνας ἱερεὺς θυμᾶται τὴν ἀρχὴ ἢ τὴν ἐκφώνησι μιᾶς εὐχῆς, μὲ αὐτὰ τὰ εὑρετήρια μπορεῖ νὰ βρῇ εὔκολα αὐτὸ ποὺ ζητᾷ.

Π.: Πότε κυκλοφόρησε ἡ νέα ἔκδοσι τοῦ Μεγάλου Εὐχολογί­ου καὶ πῶς μπορεῖ κανεὶς νὰ τὴν ἀποκτήσῃ;

Δ.Α.: ῾Η νέα λειτουργικὴ ἔκδοσι τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου δι­ατίθεται στὸ κοινὸ ἀπὸ τὸ 2014.  Εἶναι ἐπιμελημένη καὶ διωρθωμένη, μὲ δίχρωμη ἐκτύπωσι (κόκκινο – μαῦρο) καὶ καλλιτεχνικὸ ἐξώφυλλο (χρυ­σοτυπία), σχῆμα 17 Χ 25, σελίδες 840 (112 + 728). ῾Υπάρχει στὰ ἐκ­κλησιαστικὰ βιβλιοπωλεῖα, ἀλλὰ καὶ στὰ μεγάλα γενικὰ βιβλιοπωλεῖα. Κάθε ἐνδιαφερόμενος μπορεῖ νὰ ἐπικοινωνήσῃ γιὰ ὁποιαδήποτε πληρο­φορία μὲ τὶς ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, ᾿Αλίτσης 4, ᾿Αθῆναι Τ.Κ. 10433, τηλ. 210-8254321, φὰξ 210-8254322, e-mail:«Πατήστε εδώ για εμφάνιση»

῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης (www.symbole.gr) εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχο­λῆς ᾿Αθηνῶν, μουσικολόγος-τυπικολόγος, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, ἐπιμελητὴς ἐκδόσεων φιλολογικῶς καὶ τυπογραφικῶς, καὶ συγγραφεύς. Συντάσσει ἐδῶ καὶ μία δεκαετία τὸ Κανονάριον (= τυπικὸ) τῶν Διπτύχων τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, καθὼς καὶ ἄλλα ἐτήσια τυπικὰ βοηθήματα. Εἶναι διευθυντὴς συντάξεως τῆς ἐπιθεωρήσεως «Συμβολὴ» καὶ διαχειριστὴς τῆς ὁμώνυμης ἱστοσελίδος (www.symbole.gr). Ἔχει συμμετάσχει σὲ περισσότε­ρα ἀπὸ 25 ἐπιστημονικὰ (πανελλήνια καὶ διεθνῆ) συνέδρια καὶ ἡμερίδες.

᾿Απὸ τὸ 1985 ἀρθρογραφεῖ σὲ διάφορα ἔντυπα ἀπὸ δὲ τὸ 2001 καὶ στὸ διαδίκτυο, καὶ ἔχει δημοσιεύσει περισσότερα ἀπὸ 300 ἄρθρα θεολογικοῦ, τυπικολειτουργικοῦ, φιλολο­γικοῦ, ἱστορικοῦ, μουσικολογικοῦ, καὶ γενικοῦ περιεχομένου.  Μέχρι σήμερα ἔχουν ἐκδοθῆ πάνω ἀπὸ 60 δικά του συγγράμματα καὶ ἐπιστημονικὲς ἐργασίες.  Ἔχει ἐπιμεληθῆ ἐπίσης τὴν ἔκδοσι περίπου 330 βιβλίων, συνολικῆς ἐκτάσεως ἄνω τῶν 70.000 σελίδων.  Μία ἀπὸ τὶς πρόσφατες ἐργασίες του εἶναι καὶ ἡ ἐπιστημονικὴ ἐπιμέλεια στὴν νέα ἔκδοσι τοῦ Μεγά­λου Εὐχολογίου, γιὰ τὴν ὁποία καὶ παραχώρησε στὴν Πεμπτουσία τὴν συνέντευξι ποὺ ἀκο­λουθεῖ.